Öznesi Olmayan Cümle Mümkün Müdür?
Hepimiz dildeki kuralları bir şekilde ezberlemişizdir. Bir cümle kurduğumuzda, genellikle özne, yüklem, nesne ve belki bir zarf ya da tamamlayıcı bulunur. Ama bir dakika, gerçekten öyle mi? Öznesi olmayan cümle mümkün müdür? Hadi gelin, dilin bu gizemli köşesine dalalım ve bakalım işler nasıl karışıyor.
İzmir’de, 25 yaşında, sürekli espri yapan ama içten içe her şeyi fazla düşünen biri olarak, bu soru bende hem akademik bir kıskançlık hem de espri malzemesi yaratma isteği uyandırdı. “Ya böyle bir cümle olsa ne olur?” diye düşünürken, aynı zamanda aklıma gelen komik diyalogları da yazıya dökmek istedim.
Özne Yok, Peki Ne Var?
Hadi önce bilmemiz gerekenleri netleştirelim. Bir cümlede özne, o cümlede bahsedilen eylemi yapan ya da durumdan sorumlu olan kişiyi veya varlığı temsil eder. Mesela, “Ben elma yiyorum.” cümlesinde “ben” özne, “yiyorum” yüklem. Burada her şey gayet yerli yerinde.
Ama ya özne yoksa? İşte o zaman işler biraz farklı. “Yağmur yağıyor” cümlesinde özne yok gibi görünüyor ama aslında “yağmur” bilinçli olarak gizlenmiş. Dilin bazı hileleri, özneyi gizleyebiliyor. Yani, dil, bazen öznesiz cümleler kurabilmek için sihirli bir şekilde işliyor.
Şimdi derin bir düşünceye dalıyorum: “Öznesiz cümle mi? Olur mu ya?” Şu an ben bile biraz kafamı karıştırdım.
“Öznesiz Cümle” Gerçekten Olabilir Mi?
Düşünsene, bir sabah kalktın ve mutfaktasın. Kahve demlemeyi unutmuşsun. Hemen kendine iç sesimle diyorum:
“Kahve demlendi!”
Ama işte, öznesiz bir cümle. Kahveyi kim demledi, belli değil. Ne kadar da sessiz ve sakin bir cümle, değil mi? İşte dilin bu zarif hilesi burada devreye giriyor.
Hadi biraz eğlenelim. Diyaloglara dökelim.
Ahmet: Ya senin bu “öznesiz cümle” hikayen ne?
Ben: Ne bileyim, işte “yağmur yağıyor” diyorum, tamam mı? Ama kim yağıyor, belli değil. Sanki tüm dünya bir şekilde sorumluluğu almış gibi.
Ahmet: Yani, dünya yağmur mu yağdırıyor?
Ben: Evet, işte o “kim” dediğin şey… aslında tüm evren!
Ahmet: (gülerek) Peki ya sabahları uyanıp “kahve demlendi!” dediğinde kim demliyor?
Ben: İşte, kahve evrenin bir parçası gibi hareket ediyor! (Kendimi biraz filozof gibi hissediyorum ama…).
Bu tür cümleler, dildeki esnekliği ve bazen de rahatlıkla öznesiz cümle kurma becerisini gözler önüne seriyor. Bir yandan bilimsel bir bakış açısıyla, özne yoksa, cümleyi anlamlı kılacak başka unsurlar devreye giriyor. Yani, dilin kuralları, bazen gerçekten de bağlamın gücüne güveniyor.
Öznesiz Cümlelerin Günlük Hayatta Kullanımı
İzmir’deki arkadaş ortamımda sürekli espri yaparken, dilin bu komik yanlarını görmek insanı gerçekten farklı bir yere götürüyor. Diyelim ki bir arkadaşınla kafede oturuyorsun, arkadaşın hiçbir şey söylemeden sadece masadaki bir şeyi gösteriyor. Bir an düşün, o gösterme anında sana “Bunu istiyorum!” diyecek kadar öznesiz bir cümle kullanıyor. Zaten o anda anlatılmak istenen şey çok belli, değil mi? “Bunu istiyorum!” cümlesinde kim istiyor, kimseye ihtiyaç yok! Her şey ortamdan, gözlerden ve bakışlardan çıkarılabiliyor.
Ve bir de şu var: Herkesin anlamadığı o cümleler…
“Biraz da tuz var” demek istiyorsun, ama “tuz!” diyorsun ve karşıdaki hemen ne demek istediğini anlıyor. Öznesi yok, ama yine de anlam var. Dilin gücü de burada devreye giriyor işte!
Peki, Öznesiz Cümleye Dayalı Komik Senaryolar
Düşün, bir komedi filminde baş karakterin her şeyin öznesiz halini kullandığını hayal et. Diyaloglar böyle olursa film komik olur mu?
Başkarakter: (hızla koşarak)
Yan Karakter: Nereye gidiyorsun?
Başkarakter: (panting) Şehir dışına!
Yan Karakter: Hangi şehir?
Başkarakter: (gözlerini kısıp bakarak) Şehir dışı!
Yan Karakter: (şaşkın) Ya ama hangi şehir?
Başkarakter: Şehir dışı dedim! Kimse anlamıyor mu?
(Kamera genişler, başkarakterin arkadaşı gözlük takmış, suratında anlamlı bir gülümseme var.)
Tabii ki bu örnek gerçek değil ama dildeki bu öznesiz cümle kullanımı, gerçek bir komedi kaynağı olabilir. Bir bakıma, dilin gizemi de biraz buradan gelir.
Sonuç: Öznesi Olmayan Cümle Mümkün Müdür?
Evet, öznesiz cümleler mümkündür! Dilin büyüsü ve esnekliği sayesinde, bazen özne gereksiz olabilir. Özellikle de bağlam ve anlam her şeyi yönlendirdiğinde, cümleler kendi başlarına varlık gösterebilir. Yani, dilde her şey gizli bir anlam taşıyabilir.
Böylece, “Öznesi olmayan cümle mümkün müdür?” sorusuna kesin bir “evet” cevabını vermek gerekir. Hayat, tıpkı dil gibi, bazen net değil, ama yine de her şey bir şekilde anlaşılır.